Re: VINDEXSUS, KRUK i inni

II Rzeczpospolita Polska

Źródła prawa
1. Prawo konstytucyjne (państwowe)
a) Dekret z 22 XI 1918 r. o najwyższej władzy reprezentacyjnej Republiki Polskiej
b) 20 II 1919 r. uchwała o powierzeniu J. Piłsudskiemu dalszego sprawowania urzędu Naczelnika Państwa → Mała Konstytucja
c) 15 VII 1920 r. ustawa konstytucyjna zawierająca statut organiczny śląska
d) 17 III 1921 Konstytucja Marcowa
• ustawa przechodnia z 17 III 1921 r. – sejm ustawodawczy będzie istniał do momentu zebrania się Sejmu i Senatu (28 XI 1922 r.), ; Naczelnik Państwa będzie sprawował władzę do chwili objęcia urzędu przez prezydenta (14 XII 1922 r.)
e) 23 IV 1935 Konstytucja Kwietniowa
2. Prawo wykonawcze
a) dekret z 28 XI 1918 r. o ordynacji wyborczej do Sejmu Ustawodawczego – realizacja postanowień dekretu z 22 XI 1918 r.
b) ustawy wykonawcze do Konstytucji Marcowej
• ordynacja wyborcza do sejmu, ordynacja wyborcza do senatu z 28 VII 1922 r.
regulamin Zgromadzenia Narodowego normujący tryb wyboru prezydenta z 27 VII 1922 r.
• ustawa o Trybunale Sanu z 27 VI 1923 r.
c) Ustawa z 2 VIII 1926 r., zmieniająca i uzupełniająca Konstytucje Marcową → Nowele Sierpniowe
d) ustawy wykonawcze do Konstytucji Kwietniowej:
• ordynacja wyborcza do sejmu, ordynacja wyborcza do senatu, ustawa o wyborze prezydenta z 8 VII 1935 r.
• ustawa o Trybunale Stanu z 14 VII 1936 r.

Ustrój społeczny
Opierał się na zasadzie prywatnej własności środków produkcji.
Zasada ta znalazła swoje potwierdzenie w obu konstytucjach, które uznały wszelką własność – zarówno indywidualną poszczególnych obywateli, jak i zbiorową grup obywateli, instytucji, ciał samorządowych oraz państwa – za jedną z najważniejszych podstaw ustroju społecznego i porządku prawnego.
W strukturze II Rzeczypospolitej występowały
I Dwie klasy podstawowe
1. Kapitaliści – właściciele środków produkcji zatrudniający robotników
• posiadali zwierzchnią kontrolę nad środkami pracy, procesem pracy
• dysponowali produktem wytworzonym przez robotników
• mieli uprzywilejowane stanowisko w procesie podziału wytworzonego produktu
• zaliczano do nich: burżuazję (cechowały ją znaczne różnice pod względem posiadanych środków produkcji) i ziemiaństwo (grupa nieliczna)
2. Robotnicy
• pracowali w przemyśle, rolnictwie, komunikacji, handlu, instytucjach i przedsiębiorstwach państwowych, jako służba domowa
• poziom życia robotników przedstawiał różnorodną mozaikę, którą warunkowała przede wszystkim wysokość zarobków
II Klasa nie podstawowa
1. Drobnotowarowi wytwórcy, charakteryzujący się tym, że przy pomocy własnych środków produkcji, sami bądź z rodzinami, produkowali towary na sprzedaż i własne potrzeby albo świadczyli usługi; klasa ta podlegała procesom rozwarstwiania, tworząc liczne warstwy pośrednie
a) chłopi
• najliczniejsza część klasy
• podstawowym kryterium ich wyodrębniającym było posiadanie ziemi i praca na roli
• ich struktura społeczna była zróżnicowana pod względem ilości posiadanej ziemi
• ich sytuacja uległą zmianie dzięki zmianie struktury własnościowej w rolnictwie poprzez reformę rolną, likwidację serwitutów, podziały spadkowe i transakcje nieruchomościami rolnymi
b) rzemieślnicy i kupcy
• nie stanowili grupy jednolitej pod względem wielkości posiadanych środków produkcji i wysokości uzyskiwanych dochodów
2. Pracownicy umysłowi
• zajmowali oni w strukturze społecznej specyficzne miejsce, wynikające z charakteru ich pracy
• jako całość przejawiali niezdecydowaną postawę wobec istniejących klas społecznych i konfliktów klasowych
• dzielili się na różne kategorie zawodowe, zróżnicowane pod względem wysokości płac i poziomu życia, a także prestiżu społecznego

Ustrój polityczny w latach 1918 – 1926

Dekret z 22 XI 1918 r. o najwyższej władzy reprezentacyjnej Republiki Polskiej
 określał tymczasowy ustrój państwa na okres przejściowy (do czasu zwołania sejmu ustawodawczego)
 władza najwyższa została przyznana Tymczasowemu Naczelnikowi Państwa – J. Piłsudskiemu
 Tymczasowy Naczelnik Państwa powoływał i odwoływał rząd (prezydent ministrów +ministrowie)
 władza ustawodawcza – Tymczasowy Naczelnik Państwa + Rada Ministrów
 wydane przez Radę Ministrów i zatwierdzone przez Tymczasowego Naczelnika Państwa dekrety traciły moc obowiązującą w wypadku nie przedstawienia ich do zatwierdzenia na pierwszym posiedzeniu Sejmowi Ustawodawczemu

20 II 1919r. Piłsudski przekazał swoją władzę sejmowi Ustawodawczemu

20 II 1919 r. uchwała o powierzeniu J. Piłsudskiemu dalszego sprawowania urzędu Naczelnika Państwa → Mała Konstytucja
 powierzenie stanowiska Naczelnika Państwa J. Piłsudskiemu
 stanęła na stanowisku koncentracji władzy państwowej w Sejmie Ustawodawczym
 wyposażenie Sejmu we władzę suwerenną, w nieokreśleniu jego kadencji i uzależnieniu od niego organów wykonawczych (Naczelnik Państwa + ministrowie)
 główne zadanie Sejmu to uchwalenie ustawy zasadniczej – Konstytucji
 sejm miał wyłączne prawo uchwalania ustaw, które były ogłaszane przez marszałka sejmu za kontrasygnata prezydenta ministrów i właściwego ministra
 Naczelnik Państwa i ministrowie podporządkowani Sejmowi
 Naczelnik Państwa: reprezentacja w stosunkach międzynarodowych, stał na czele administracji cywilnej i wojskowej
 Naczelnik Państwa ponosił odpowiedzialność przed Sejmem
 każdy akt Naczelnika Państwa dla swej ważności wymagał kontrasygnaty odpowiedniego ministra
 po porozumieniu z Sejmem Naczelnika Państwa powoływał rząd
 odpowiedzialność przed sejmem ministrów była indywidualna, a rządu solidarna

1 VII 1920 r. utworzenie Rady Obrony Państwa
 organ rządowo-parlamentarny o charakterze przejściowym
 jej powołanie ograniczyło uprawnienia Sejmu
 skład: Naczelnik Państwa (przewodniczący), marszałek Sejmu Ustawodawczego, 10 posłów wybranych przez Sejm i reprezentujących stronnictwa sejmowe, premier, 3 ministrów, 3 przedstawicieli wojska (mianowani przez Naczelnego Wodza)
 decydowała o wszystkich sprawach związanych z prowadzeniem i zakończeniem wojny oraz zawarciem pokoju

17 III 1921 Konstytucja Marcowa
Wzorowana na konstytucji III Republiki Francuskiej z 1875 r.

Zasady konstytucyjne
1. Zasada ciągłości państwa polskiego – zawarta we wstępie do konstytucji mówiła o kontynuacji państwa po ponad 100-letniej niewoli (negacja rozbiorów Polski)
2. Republikańska form ustroju politycznego – art. 1 K „Państwo Polskie jest Rzeczypospolitą”. Nawiązywała do tradycji przedrozbiorowej i podkreślała ciągłość państwa
3. Zasada zwierzchnictwa narodu – art. 2 K „władza zwierzchnia w Rzeczypospolitej Polskiej należy do narodu”. Oznaczało to dopuszczenie do udziału w życiu politycznym wszystkich obywateli oraz wynikała z tego swoboda tworzenia i działania partii politycznych, spełniających funkcje ogniwa pośredniego pomiędzy społeczeństwem a państwem
4. Zasada demokracji reprezentacyjnej – naród jako posiadacz władzy zwierzchniej, sprawował ja przez wybierane organy (organy ustawodawcze) – sejm i senat wyborach 5-przymiotnikowych
5. Zasada trójpodziału władzy – art. 2 K „Organami Narodu w zakresie ustawodawstwa są Sejm i Senat, w zakresie władzy wykonawczej - Prezydent Rzeczypospolitej łącznie z odpowiedzialnymi ministrami, w zakresie wymiaru sprawiedliwości - niezawisłe Sądy”
6. Zasada systemu rządów parlamentarnych – określenie stosunku między władzą ustawodawczą i sądowniczą na założeniach rządów parlamentarnych; powołany przez głowę państwa rząd sprawował tak długo swoją władzę wykonawczą jak długo posiadał zaufanie większości parlamentu; odpowiedzialność parlamentarna ministrów – art. 58 „Do odpowiedzialności parlamentarnej pociąga ministrów Sejm zwyczajną większością. Rada Ministrów i każdy minister z osobna ustępują na żądanie Sejmu.”
7. Zasada państwa liberalnego – państwo jako organizacja stworzona dla ochrony interesów indywidualnych, a cele jednostkowe są celami nadrzędnymi nad państwowymi; ponadto wyrazem liberalności był szeroki katalog praw i swobód obywatelskich
8. Zasada jedności państwa – brak różnic ustrojowych dla poszczególnych dzielnic czy części kraju
WYJĄTEK: autonomia Śląska
• władza ustawodawcza – Sejm Śląski: wydawanie ustaw we wszystkich dziedzinach administracji łącznie z uchwalaniem budżetu, z wyjątkiem spraw wojskowych i zagranicznych
• władza wykonawcza – Rada Wojewódzka

Władza ustawodawcza – Sejm i Senat
Władza ustawodawcza dzieliła się na dwa organy reprezentacyjne, z których Senatowi została przyznana podrzędna rola.

Czynne prawo wyborcze: każdy obywatel, za wyjątkiem wojskowych w służbie czynnej, osób ograniczonych w korzystaniu z praw cywilnych lub pozbawionych praw publicznych, który ukończył
- 21 lat do Sejmu
- 30 lat do Senatu

Bierne prawo wyborcze: każdy obywatel
- 25 lat – do Sejmu
- 40 lat – do Senatu

Sejm – 444 posłów
Senat – 111 senatorów
Kadencja – 5 lat

Rozwiązanie sejmu przed upływem kadencji – na mocy decyzji prezydenta i za zgodą 3/5 ustawowej liczby członków senatu; wraz z rozwiązaniem sejmu rozwiązywał się senat

Kompetencje ustawodawcze:
 stanowienie praw publicznych i prywatnych
 konstytucja wymagała formy ustawy dla uchwalania budżetu państwa, nakładania podatków, ustalania stanu liczebnego wojsk, udzielania amnestii, ratyfikowania traktatów i innych ważnych spraw (art. 4-6 K)
 inicjatywa ustawodawcza: rząd, sejm
 senat miał prawo wnoszenia poprawek do ustaw uchylonych przez sejm
 promulgacji i publikacji dokonywał prezydent

Kompetencje kontrolne
 obie izby: prawo interpelacji
 sejm: prawo pociągania ministrów do odpowiedzialności parlamentarnej
 powołanie Najwyższej Izby Kontroli dla kontroli całej administracji państwowej pod względem finansowym (art. 9K)
 sejm: wyrażanie zgody na wypowiedzenie przez prezydenta wojny i zawarcie pokoju
 sejm: zatwierdzenie stanu wyjątkowego wprowadzonego przez Radę Ministrów

Kompetencje elekcyjne – wybór prezydenta przez Zgromadzenie Narodowe

Kompetencje ustrojodawcze – zmiany i rewizje konstytucji (art. 125K)

Zmiana Konstytucji może być uchwalona tylko w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów, względnie członków Senatu, większością 2/3 głosów.
Wniosek o zmianę Konstytucji winien być podpisany co najmniej przez 1/4 ustawowej liczby posłów a zapowiedziany co najmniej na 15 dni.
Drugi z rzędu na zasadzie tej Konstytucji wybrany Sejm może dokonać rewizji Ustawy Konstytucyjnej własną uchwałą, powziętą większością 3/5 głosujących, przy obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów.
Co lat 25 po uchwaleniu niniejszej Konstytucji, ma być Ustawa Konstytucyjna poddana rewizji zwyczajną większością Sejmu i Senatu, połączonych w tym celu w Zgromadzenie Narodowe”

Organizacje i tryb funkcjonowania sejmu i senatu określała konstytucja i regulaminy
Wybór dla każdej izby
- marszałka – kierował obradami izby
- wicemarszałków
- sekretarzy

Komisje – były powoływane przez sejm i senat dla rozpatrywania projektów

Dla prawomocności uchwał:
- zwykła większość przy obecności 1/3 ustawowej liczby posłów
- kwalifikowana większość przy podwyższonej liczbie posłów (sprawy ważniejsze)
Posłowie i senatorowie:
- uprzywilejowane stanowisko w zakresie odpowiedzialności prawnej za swe czyny
- immunitet parlamentarny – uwalniał posła lub senatora od odpowiedzialności za działalność związaną z wykonywaniem mandatu
- nietykalność poselska - za naruszenie praw osoby trzeciej i przestępstwo karne mogli być pociągani do odpowiedzialności tylko za zgodą sejmu lub senatu

Prezydent Rzeczypospolitej
 stał na czele organów władzy wykonawczej
 mianowanie i odwoływanie rządu, po uwzględnieniu stanowiska sejmu
 mianował ministrów na wniosek prezesa Rady Ministrów
 obsadzał wyższe urzędy cywilne i wojskowe
 zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi
 przyjmował przedstawicieli państw obcych i wysyłał przedstawicieli polskich za granicę
 wydawał rozporządzenia wykonawcze i zarządzenia
 wszystkie akty rządowe prezydenta musiały być kontrasygnowane przez premiera i odpowiedniego ministra, którzy ponosili odpowiedzialność przed sejmem za ich treść
 zwoływał, zamykał i odraczał sesje zwyczajne i nadzwyczajne sejmu i senatu
 prawo rozwiązania sejmu za zgodą 3/5 senatu
 podpisywał ustawy wraz z ministrami i zarządzał i promulgację w Dzienniku Ustaw
 mianował sędziów
 miał prawo łaski
 nie odpowiadał parlamentarnie ani cywilnie
 mógł odpowiadać za zdradę stanu, pogwałcenie konstytucji, przestępstwo karne przez Trybunałem Stanu na wniosek Sejmu

Rada Ministrów
 decydowała o ogólnym kierunku polityki wewnętrzne i zewnętrzne
 projekty ustaw
 przedstawienie corocznych zamknięć rachunków państwa do parlamentarnego zatwierdzenia
 zadania realizowane przez uchwalanie rozporządzeń wykonawczych, zarządzeń i podejmowanie uchwał
 odpowiedzialność ministrów
• solidarna – obejmowała działania kolegialne ministrów w charakterze członków Rady Ministrów
• indywidualna – dotyczyła działalności ministrów jako szefów administracji resortowej
• parlamentarna – obejmowała kierunek polityki rządu lub ministra
• konstytucyjna – dotyczyła zgodności działań ministrów z konstytucją i ustawami

Prawa i obowiązki obywatelskie
1. Prawa polityczne
• czynne i bierne prawo wyborcze do sejmu i senatu, organizacji samorządowych
• prawo piastowania urzędów i innych stanowisk publicznych
2. Prawa obywatelskie
• równość wobec prawa
• prawo do ochrony życia, wolności i mienia
• prawo dochodzenia swoich krzywd i strat w drodze sądowej
• prawo do wynagrodzenia szkód wyrządzonych przez organy państwowe działające w sposób niezgodny z prawem
• sądy niezawisłe jako strażnik i obrońca praw
• ograniczeni wolności osobistej w wypadkach przewidzianych przez ustawę i na mocy wyroku sądu
• prawo skarg do sądów administracyjnych
3. Prawa społeczne – wymagały pozytywnej interwencji państwa i nakładały na jego organy konkretne obowiązki
• prawo do ochrony pracy
• prawo do szczególnej ochrony pracy małoletnich i kobiet
• zakaz pracy zarobkowej dzieci poniżej 15 lat
• prawo do ubezpieczenia społecznego na wypadek niezdolności do pracy lub bezrobocia
• prawo do ochrony macierzyństwa
• prawo do bezpłatnej nauki w szkołach publicznych i samorządowych
4. Prawa wolnościowe
• wolność słowa i prasy
• wolność koalicji
• wolność sumienia i wyznania
• wolność nauki i nauczania
• wolność zamieszkania na obszarze państwa
• wolność wychodźstwa
• nietykalność mieszkania
• tajemnica korespondencji
• nietykalność własności
• wolność narodowości
Prawa obywatelskie nie miały charakteru bezwzględnego, podlegały różnorodnym graniczeniom, które uzasadniono koniecznością zabezpieczenia praw innych obywateli oraz interesów państwa.

Obowiązki obywatelskie:
• wierność dla rzeczpospolitej
• poszanowanie ustaw i rozporządzeń władz
• sumienne wykonywanie obowiązków publicznych
• służba wojskowa
• ponoszenie ciężarów świadczeń publicznych
• wychowanie dzieci na prawych obywateli
• pobieranie nauki w zakresie szkoły podstawowej

Ustrój polityczny w latach 1926 – 1935

Zmiana konstytucji w 1926 r.
Rząd K. Bartla wystąpił z projektem zmian i uzupełnień konstytucji marcowej, kładących nacisk na nowe rozgraniczenie kompetencji pomiędzy organami władzy ustawodawczej i wykonawczej

Ustawa z 2 VIII 1926 r., zmieniająca i uzupełniająca Konstytucje Marcową → Nowele Sierpniowe
Wzmocnienie pozycji organów władzy wykonawczej (prezydent i Rada Ministrów), kosztem uprawnień organów ustawodawczych (sejm i senat)
Przyznanie prezydentowi specjalnych uprawnień w zakresie władzy ustawodawczej:
 samodzielne prawo rozwiązania sejmu i senatu przed upływem kadencji
 sejm utracił prawo rozwiązania się mocą własnej uchwały
 wydawanie rozporządzeń z mocą ustawy – w okresie między kadencjami izb ustawodawczych w razie nagłej konieczności państwowej lub w okresie kadencji na podstawie upoważnienia ustawowego
 jeżeli sejm i senat w określonym terminie nie uchwaliły ustawy budżetowej, prezydent ogłaszał rządowy projekt budżetu jako ustawę
 wniosek o wotum nieufności dla rządu nie mógł być głosowany na tym samym posiedzeniu, na którym został zgłoszony


Ustrój polityczny w latach 1935 – 1939

23 IV 1935 Konstytucja Kwietniowa
Podstawowe zasady ustrojowe (ustrój autorytarny) zostały zawarte w tzw. dekalogu, czyli pierwszych 10 artykułach konstytucji kwietniowej
Art. 1
(1) Państwo Polskie jest wspólnym dobrem wszystkich obywateli.
(2) Wskrzeszone walką i ofiarą najlepszych swoich synów ma być przekazywane w spadku dziejowym z pokolenia w pokolenie.
(3) Każde pokolenie obowiązane jest wysiłkiem własnym wzmóc siłę i powagę Państwa.
(4) Za spełnienie tego obowiązku odpowiada przed potomnością swoim honorem i swoim imieniem.
Art. 2
(1) Na czele Państwa stoi Prezydent Rzeczypospolitej.
(2) Na Nim spoczywa odpowiedzialność wobec Boga i historii za losy Państwa.
(3) Jego obowiązkiem naczelnym jest troska o dobro Państwa, gotowość obronną i stanowisko wśród narodów świata.
(4) W jego osobie skupia się jednolita i niepodzielna władza państwowa.
Art. 3
(1) Organami Państwa, pozostającymi pod zwierzchnictwem Prezydenta Rzeczypospolitej, są: Rząd, Sejm, Senat, Siły Zbrojne, Sądy, Kontrola Państwowa.
(2) Ich zadaniem naczelnym jest służenie Rzeczypospolitej.
Art. 4
(1) W ramach Państwa i w oparciu o nie kształtuje się życie społeczeństwa.
(2) Państwo zapewnia mu swobodny rozwój, a gdy tego dobro powszechne wymaga, nadaje mu kierunek lub normuje jego warunki.
(3) Państwo powoła samorząd terytorialny i gospodarczy do udziału w wykonywaniu zadań życia zbiorowego.
Art. 5
(1) Twórczość jednostki jest dźwignią życia zbiorowego.
(2) Państwo zapewnia obywatelom możność rozwoju ich wartości osobistych oraz wolność sumienie, słowa i zrzeszeń.
(3) Granicą tych wolności jest dobro powszechne.
Art. 6 Obywatele winni są Państwu wierność oraz rzetelne spełnianie nakładanych przez nie obowiązków.
Art. 7
(1) Wartością wysiłku i zasług obywatela na rzecz dobra powszechnego mierzone będą jego uprawnienia do wpływania na sprawy publiczne.
(2) Ani pochodzenie, ani wyznanie, ani płeć, ani narodowość nie mogą być powodem ograniczenia tych uprawnień.
Art. 8
(1) Praca jest podstawą rozwoju i potęgi Rzeczypospolitej.
(2) Państwo roztacza opiekę nad pracą i sprawuje nadzór nad jej warunkami.
Art. 9 Państwo dąży do zespolenia wszystkich obywateli w harmonijnym współdziałaniu na rzecz dobra powszechnego.
Art. 10
(1) Żadne działanie nie może stanąć w sprzeczności z celami Państwa, wyrażonymi w jego prawach.
(2) W razie oporu Państwo stosuje środki przymusu.

Zostało zachowane:
- nazwa Rzeczypospolita Polska
- zasada jedności państw z wyjątkiem autonomii Śląska

Prezydent Rzeczypospolitej
 wybierany przez Zgromadzenie Elektorów
 ustępujący prezydent miał wpływ na wybór następnego
 kadencja: 7 lat, w razie wojny do 3 m-cy po zawarciu pokoju
 zastępca: marszałek senatu
 harmonizowanie działalności naczelnych organów państwowych
 odpowiedzialny przed Bogiem i historią

Uprawnienia w zakresie ustawodawstwa:
 wydawanie dekretów z mocą ustawy: z tytułu zwierzchnictwa nad siłami zbrojnymi i administracją, w przerwach miedzy kadencjami sejmu i senatu, na podstawie upoważnienia ustawowego
 prawo weta zawieszającego w stosunku ustaw uchylanych przez senat
 mianowanie 1/3 senatorów
 zwoływanie sejmu i senatu
 otwieranie, odraczanie i zamykanie sesji izb
 promulgacja i publikacja ustaw

Kompetencje ustrojodawcze
 inicjatywa w sprawie zmiany konstytucji
 prawo weta w stosunku do poselskiego projektu zmiany konstytucji uchwalonego przez sejm i senat
! Wbrew woli prezydenta nie można było dokonać zmiany konstytucji

Kompetencje wykonawcze
 obsadzanie urzędu prezydenta (zwoływanie zgromadzenia elektorów, wskazanie kandydata na prezydenta, zarządzanie głosowania powszechnego)
 mianowanie prezesa Rady Ministrów i na jego wniosek ministrów
 mianowanie sędziów, I prezesa Sądu Najwyższego, sędziów Trybunału Stanu
 wykonywanie prawa łaski
 mianowanie prezesa NIK i członków jego kolegium
 sprawowanie zwierzchnictwa nad siłami zbrojnymi
 mianowanie generalnego inspektora sił zbrojnych
 reprezentacja państwa na zewnątrz

Kompetencje kontrolne
 prawo rozwiązania sejmu i senatu
 prawo odwołania prezesa rady Ministrów, prezesa Najwyższej Izby Kontroli, naczelnego wodza i generalnego inspektora sił zbrojnych, ministrów
 prawo pociągania ministrów do odpowiedzialności konstytucyjnej

Nadzwyczajne uprawnienia prezydenta na okres wojny
 wyznaczenie następcy
 mianowanie naczelnego wodza
 zarządzanie stanu wojennego
 wydawanie dekretów w zakresie całego ustawodawstwa państwowego z wyjątkiem zmiany konstytucji
 przedłużenie kadencji izb ustawodawczych
 powoływanie sejmu i senatu w zmniejszonym składzie
! Pozwalały na sprawowanie niemal absolutnej władzy

Akty urzędowe prezydenta
1. Prerogatywy – wynikały z władzy osobistej prezydenta i nie wymagały kontrasygnaty ministerialnej
• wskazanie kandydata na prezydenta i zarządzenie głosowania powszechnego
• wyznaczanie na czas wojny swojego następcy
• mianowanie i odwoływanie prezesa Rady Ministrów, prezesa NIK, I prezesa Sądu Najwyższego
• mianowanie i zwalnianie naczelnego wodza i generalnego inspektora sił zbrojnych
• powoływanie sędziów Trybunału Stanu
• powoływanie 1/3 senatorów
• mianowanie i zwalnianie szefa i urzędników Kancelarii Cywilnej
• rozwiązywanie sejmu i senatu przed upływem kadencji
• oddawanie członków rządu pod sąd Trybunału Stanu
• stosowanie prawa łaski
2. Uprawnienia zwykłe – wszystkie inne akty, wymagały kontrasygnaty prezesa Rady Ministrów i odpowiedniego ministra

Rada Ministrów
 powoływana przez prezydenta
 wzmocnienie pozycji prezesa Rady Ministrów
• kierował pracami rządu i przewodniczył Radzie
• należało do niego ustalanie ogólnych zasad polityki państwowej !
 kompetencje rady
• wykonywanie prawa inicjatywy ustawodawczej
• wydawanie rozporządzeń wykonawczych
• decydowanie o sprawach wskazanych przez ustawy
 odpowiedzialność ministrów
• polityczna – przed prezydentem
• parlamentarna – przed sejmem i senatem (której prezydent mógł nie aprobować, ale wówczas musiał rozwiązać izby ustawodawcze)
• konstytucyjna – przed Trybunałem Stanu (6 sędziów i 6 zastępców powołanych przez prezydenta, spośród kandydatów przedstawionych przez sejm i senat, pod przewodnictwem I prezesa Sądu Najwyższego)

Sejm i Senat
Prawo wyborcze zostało zawarte w konstytucji kwietniowej, a ordynację wyborczą uregulowała ustawa z 8 lipca 1935 r.
Sejm – 208 posłów
• wybierani w głosowaniu powszechnym, tajnym, równym, bezpośrednim
• w 104 okręgach dwumandatowych
• kandydaci: zgłaszani przez Zgromadzenia Okręgowe
Czynne prawo wyborcze
• obywatele
• 24 lat
• korzystający z praw cywilnych i obywatelskich
• również zawodowi wojskowi
Bierne prawo wyborcze
• obywatele
• 30 lat
Senat – 96 senatorów
• 1/3 powoływana przez prezydenta
• 2/3 wybierane w głosowaniu pośrednim przez niewielką grupę obywateli tzw. elitę, było to obywatele powyżej 30 lat:
◦ z tytułu zasług
◦ z tytułu wykształcenia
◦ z tytułu zaufania
• bierne prawo wyborcze – obywatele którzy ukończyli 40 lat
Kadencja sejmu i senatu: 5 lat


Kompetencje ustrojodawcze
 bez zgody prezydenta nie mogli przeprowadzić zmiany konstytucji
 wyłączone zostały sprawy organizacji rządu, administracji oraz sił zbrojnych
 wyłączenie inicjatywy ustawodawczej sejmu w sprawach budżetu, kontyngentu rekruta, ratyfikacji umów międzynarodowych i we wszystkich sprawach pociągających za sobą wydatki skarbu państwa

Kompetencje kontrolne
 sejm i senat mogły żądać ustąpienia rządu lub ministra
 pociąganie premiera i ministrów do odpowiedzialności konstytucyjnej
 interpelowanie rządu
 zatwierdzanie corocznie zamknięć rachunków państwowych przedstawionych przez Najwyższą Izbę Kontroli
 udzielanie rządowi absolutorium

Zwiększenie kompetencji Senatu
 tryb głosowania nad jego poprawki do projektów usta – sejm mógł je odrzucić większością 3/5 głosów

Ograniczenie immunitetu i nietykalności poselskiej
• mogli być pociągani do odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu za działalność nie dającą się pogodzić z wykonywaniem mandatu

Prawa i obowiązki obywatelskie
 zadaniem państwa jest wypełnianie funkcji organizatorsko-społecznych
 podporządkowanie jednostki interesom zbiorowości (państwa)
 prawa obywatelskie
• prawo własności
• prawa narodowościowe
• wolność sumienia i wyznania
• wolność nauki i nauczania
 zmniejszenie praw politycznych w związku z ograniczeniem roli sejmu i senaty i wprowadzeniem zasady elitaryzmu przy wyborach do senatu
 uszczuplenie praw społecznych
 obowiązki obywatelskie
• wierność wobec państwa
• sumienne wypełnianie nakładanych przez nie obowiązków
• ponoszenie świadczeń na rzecz państwa
• powszechny obowiązek służby wojskowej
• pobieranie nauki w zakresie szkoły powszechnej

Administracja publiczna
 realizowała w sposób bezpośredni i praktyczny cele państwa w zakresie funkcji wykonawczych
 została wyposażona w uprawnienia umożliwiające wykonywanie funkcji administracyjnych → władztwo administracyjne – możliwość stosowania przymusu do realizacji podejmowanych decyzji, przybierającego najczęściej formę aktów administracyjnych
Organizacja administracji publicznej




































Organizacja administracji rządowej:
 zespolenie z organami administracji ogólnej większości działów administracji specjalnej
 zbudowana na zasadzie hierarchiczno-instancyjnej (podporządkowanie organów niższych organom wyższym)

Specjalną organizację administracji terytorialnej posiadały resorty:
• Spraw Wojskowych
• Sprawiedliwości
• Skarbu
• Poczty i Telefonów
• od 1932 r. Reform Rolnych
• częściowo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Przemysłu i Handlu, komunikacji, Opieki Społeczne

Podział kraju dla celów administracji specjalnej (niezespolonej) nie pokrywał się z podziałem dokonanym dla celów administracji ogólnej (okręgi sądowe, wojskowe, szkolne, kolejowe)

Podział państwa

















Podstawy prawne organizacji i działalności administracji

Wśród przepisów prawa administracyjnego wyodrębniano grupy przepisów:
 ustrojowe prawo administracyjne – normowało organizację aparatu administracyjnego państwa
 materialne prawo administracyjne – regulowało w oparciu o konkretne przesłanki polityczne, społeczne, ekonomiczne różne dziedziny życia zbiorowego, które obejmował swą działalnością aparat administracyjny państwa
• uprawnienia i obowiązki organów administracji publicznej
• prawa i obowiązki obywateli
 proceduralne prawo administracyjne – określało formy działania i tryb funkcjonowania organów administracyjnych (również uprawnienia obywateli w toku postępowania administracyjnego, system kontroli działalności administracji)

Administracja centralna
Rada Ministrów
Funkcje administracyjne:
 uzgadnianie działalności administracyjne ministrów
 rozpatrywanie sprawozdań poszczególnych ministrów
 zatwierdzanie statutów organizacyjnych ministerstw
Uprawnienia administracyjne przez:
 wydawanie zarządzeń
 podejmowanie uchwał
 wydawanie aktów administracyjnych
Komitet Ekonomiczny
 istniał w łonie Rady Ministrów
 składał się z ministrów stojących na czele resortów gospodarczych
 opracowywanie programu gospodarczej działalności rządu
Stopniowy proces wzrostu samodzielnych uprawnień administracyjnych prezesa Rady Ministrów
 uprawnienia do sprawowania ogólnego kierownictwa i nadzoru w sprawach personalnych całej administracji
 uprawnienia koordynacyjne w stosunku do działalności administracji ministrów
Ministrowie
 ministra zastępował podsekretarz stanu
 ministerstwo – aparat pomocniczy, umożliwiający kierowanie resortem
 urzędnicy ministerialni nie posiadali samodzielnej władzy, lecz wykonywali ją z upoważnienia; przepisy dążyły do jej powiększenia
 ministerstwo było podzielone na departamenty, na których czele stali dyrektorzy, a te dzieliły się na wydziały, kierowane przez naczelników

Administracja ogólna
Organizacja administracji ogólnej

Administracja województwa
Wojewoda
 mianowany przez prezydenta na wniosek ministra spraw wewnętrznych uchwalony przez Radę Ministrów
 podlegał ministrowi spraw wewnętrznych
 wyposażony był w uprawnienia nadzorczo-ingerencyjne wobec organów administracji specjalnej
 miał prawo wydawania rozporządzeń wykonawczych na mocy upoważnienia ustawowego lub upoważnienia ministrów
 miał prawo wydawania rozporządzeń porządkowych w celu ochrony bezpieczeństwa i porządku publicznego
Jako organ administracji wojewódzkiej był:
1) przedstawicielem rządu
• sprawował nadzór nad obsadą personalną kierowniczych stanowisk administracyjnych na obszarze województwa
• mógł zawieszać zarządzenia organów administracji specjalnej sprzeczne z polityką rządu
• organizował okresowe zebrania ich kierowników
2) szefem administracji ogólne i tych działów administracji specjalnej, które były zespolone z administracja ogólną
• obowiązek zapewnienia bezpieczeństwa i porządku publicznego
• podlegała mu policja państwowa
• sprawował nadzór na prasą, stowarzyszeniami, samorządem

Urząd wojewódzki
 spełniał funkcję pomocnicza dla wojewody
 dzielił się na wydziały i oddziały

Rada Wojewódzka
 skład: członkowie delegowani przez organy samorządu powiatowego
 przewodniczył jej wojewoda
 wyrażała opinie na żądanie wojewody

Wydział Wojewódzki
 skład: wojewoda, 3 członków wybieranych przez Radę, 2 urzędników państwowych
 uprawnienia doradcze i stanowcze

Województwo poznańskie i pomorskie
 funkcje rad i wydziałów wojewódzkich pełniły organy uchwałodawcze i wykonawcze samorządu wojewódzkiego, działające na mocy przepisów zaborczych

Warszawa
 odrębna jednostka administracyjna nie wchodząca w skład województwa
 szef administracji: Komisarz Rządu miasta stołecznego Warszawa – funkcja organów administracji I i II instancji
 w 1928 została podzielona na powiaty grodzkie → starostowie grodzcy jako organy I instancji

Województwo śląskie
 podstawy prawne: ustawa z 1920 r. + ustawodawstwo Sejmu Śląskiego
 Śląska Rada Wojewódzka,
• skład: wojewoda, wicewojewoda, 5 członków wybieranych przez Sejm Śląski
• funkcja kolegialnego organu województwa współdziałającego z wojewodą w sprawowaniu administracji
 Urząd Wojewódzki – organ wykonawczy wojewody i Śląskiej rady Wojewódzkiej
 Zespolenie administracji sięgało tu dalej niż w innych województwach
 Wojewodzie podlegały sprawy administracji szkolnej i skarbowej

Administracja powiatu
Starosta
 mianowany przez ministra spraw wewnętrznych
 podlegał wojewodzie
 był przedstawicielem rządu i szefem administracji ogólnej i działów zespolonych z administracją ogólną
 zapewnienie bezpieczeństwa i porządku publicznego
 podlegały mu organy policji państwowej – wydawał polecenia i kontrolował ich działalność
 orzecznictwo w sprawach wykroczeń (karno-administracyjne)
 funkcje wykonywał przy pomocy starostwa i podległych mu organów
 sejmiki (rady) powiatowe i wydziały powiatowe – czynnik społeczny współdziałający ze starostą

Od 1932 r. – administracja w miastach wydzielonych, liczących powyżej 75 tys. mieszkańców → starosta grodzki
 miał te same prawa i obowiązki co starosta powiatowy
 w niektórych miastach funkcje powiatowych organów administracji ogólnej podzielone zostały miedzy starostów grodzkich i organy wykonawcze samorządu miejskiego
 w Gdyni – kierował Komisarz Rządu

Główne funkcje administracji ogólnej
1. Ochrona bezpieczeństwa i porządku publicznego
 Policja państwowa
• stanowiła aparat wykonawczy organów administracji ogólnej, ministra spraw wewnetrznych, wojewodów i starostów
• w zakresie dochodzenia i ścigania popełnionych przestępstw policja podlegała organom wymiaru sprawiedliwości
• organizacja policji wzorowana była na wojskowej
• komendant główny → komendant wojewódzki → komendant powiatowy
• zadania ochrony bezpieczeństwa publicznego realizowane były bezpośrednio poprzez jednostki organizacyjne policji – komisariaty i posterunki
 Wojsko
• gdy jednostki policji nie były w stanie zapewnić ochrony bezpieczeństwa i spokoju publicznego, do zadań tych mogło być użyte wojsko’
• wykonywanie tych zadań przez wojsko następowało na żądanie ministra spraw wewnętrznych lub wojewody
 Rada Ministrów za zgoda prezydenta, a od 1935 r. prezydent mógł wprowadzić stan wyjątkowy
 pion służby śledczej – zajmował się wykrywanie przestępstw i prowadzeniem dochodzeń,; formalnie podlegał organom wymiaru sprawiedliwości, a faktycznie naczelnikom wydziałów bezpieczeństwa w urzędach wojewódzkich
2. Kontrola prasy
 prawo prasowe
• tryb powstania i prowadzenia czasopism, wydawanie książek i innych druków, a także działalność zakładów drukarskich i składów druku
• system kontroli nad drukami
 zmiany w prawie prasowym zmierzały do rozszerzenia kontrolnych uprawnień organów państwowych
 wydawanie czasopism było uzależnione od złożenia odpowiedniej deklaracji organom administracji ogólnej I instancji; organ administracji mógł odmówić przyjęcia deklaracji
 zarządcy drukarni obowiązani byli niezwłocznie po wydrukowaniu dostarczyć określoną liczbę egzemplarzy każdego druku organom administracji ogólnej I instancji i prokuratorowi właściwemu terytorialnie Sądu Okręgowego
 kontrola represyjna – po wydrukowaniu były stosowane represje w razie naruszenia norm
 zasada anonimu – prawo dziennikarzy do nie podpisywania swych artykułów
 tajemnica redakcyjna – prawo redaktora czasopisma do odmowy wskazania autora artykułu
 odpowiedzialność spadała na wydawcę lub redaktora odpowiedzialnego
 głównymi środkami represyjnymi były w praktyce konfiskaty, zawieszanie działalności bądź debit pocztowy lub komunikacyjny
3. Nadzór nad stowarzyszeniami
 stowarzyszenie – trwałe połączenie ludzi w zorganizowanej formie dla osiągnięcia celów pozbawionych korzyści materialnych
• zwykłe
• zarejestrowane
• wyższej użyteczności (powstanie uzależnione od decyzji Rady Ministrów)
 prawo o stowarzyszeniach z 1932 r.
 dla legalności wymagały wpisu do rejestru
 organy administracji ogólne mogły odmówić przyjęcia zgłoszenia lub wpisania do rejestru
 organy mogły stowarzyszeni zawiesić lub rozwiązać
4. Nadzór nad zgromadzeniami
 zgromadzenie – jednoczesne skupienie się w jednym miejscu większej grupy ludzi dla wyrażania swoich myśli i poglądów czy dla obrony wspólnych interesów
• publiczne – dostępne dla nieograniczonej liczby osób
◦ pod otwartym niebem – uzależnione od zezwolenia organów administracji ogólnej I instancji
◦ w lokalach – uzależnione od dokonania zgłoszenia
• niepubliczne – zebrania osób osobiście znanych zwołującemu lub zebrania członków stowarzyszenia; zwolnione były od zezwoleń i zgłoszeń
 ustawa o zgromadzenia z 1932 r.
 organy miały prawo delegowania swojego przedstawiciela
 dysponowały prawem rozwiązania zgromadzenia

Administracja specjalna

Administracja wojskowa i organizacja sił zbrojnych
Zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi:
 prezydent
 minister spraw wojskowych w imieniu prezydenta w czasie pokoju
 od 1926 r. generalny inspektor sił zbrojnych w imieniu prezydenta w czasie pokoju (obok ministra)

Minister spraw wojskowych
 dowodził siłami zbrojnymi w czasie pokoju
 kierował szkoleniem
 kierował administracją
 przedkładał wnioski w sprawie obsady personalnej kluczowych stanowisk w armii i administracji wojskowej zastrzeżonych do decyzji prezydenta
 obsadzał pozostałe stanowiska

Generalny inspektor sił zbrojnych
 oficer przewidziany na stanowisko naczelnego wodza na wypadek wojny
 miał rozległe uprawnienia w dziedzinie wszechstronnego przygotowania sił zbrojnych do działań wojennych
 podlegał mu Generalny Inspektorat Sił Zbrojnych oraz Sztab Generalny

Podział kraju wg administracji wojskowej:
okręgi korpusy (10) z dowódcami → garnizony z komendantami → powiatowe (od 1938 r. rejonowe) komendy uzupełnień

Podział sił zbrojnych
a) ze względu na teren walk
• wojsko stałe (lądowe)
• marynarka wojenna
b) ze względu na zadania wykonywane w czasie walk
• bronie (piechota, kawaleria, artyleria, broń pancerna, lotnictwo)
• formacje (taborów, saperów)
• służby (zaopatrujące, uzupełniające)
• specjalne (sprawiedliwości, duszpasterstwo)
c) ze względu na dowodzenia
• związki taktyczne (dywizje, brygady)
• operacyjne (korpusy, brygady)
• jednostki poszczególnych broni (półki, samodzielne bataliony)
• służby (szpital wojskowy)
• ogólne (Wyższa Szkoła Wojenna)
Stopnie żołnierskie: szeregowcy, podoficerzy, oficerzy

Szkolnictwo
Podział kraju wg administracji szkolnictwa
okręgi szkolne (10) na czele z kuratorem
↓
obwody (zawierające 1 lub więcej powiatów) na czele z inspektorami szkolnymi (organ administracji szkolnej I instancji w zakresie kierowania i nadzoru nad szkolnictwem powszechnym, publicznym i prywatnym)

Konstytucja marcowa:
 obowiązek nauki dla wszystkich dzieci w zakresie szkoły powszechnej (podstawowej)
 bezpłatność nauki w szkołach państwowych i samorządowych
 obowiązek nauki religii dla młodzieży do lat 18 w szkołach utrzymanych przez państwo lub samorząd
 wolność badań naukowych i ogłaszania ich wyników
 prawo każdego obywatela do założenia i prowadzenia szkoły lub zakładu wychowawczego pod nadzorem organów administracji szkolnej

Konstytucja kwietniowa – przejęcie zasad z wyjątkiem bezpłatności szkolnictwa średniego

Pełna unifikacja i reorganizacja szkolnictwa – ustawa z 1932 r.
 podział szkół ze względu na stopień
• szkoły powszechne (podstawowe)
• średnie
• wyższe
 podział szkół ze względu na źródła finansowania
• publiczne, utrzymywanie przez państwo i samorząd
• prywatne, utrzymywane przez organizacje religijne, stowarzyszenia społeczne, osoby prywatne
 trójstopniowy podział szkół powszechnych
• szkoły realizujące program elementarny (klasy 1-4)
• szkoły realizujące program wyższy (klasy 1-6)
• szkoły realizujące program pełny (7 klas)
 utworzenie szkół zawodowych na poziomie gimnazjów i liceów, zapewniających absolwentom liceów zawodowych prawo wstępu do szkół wyższych: szkolnictwo zawodowe charakteryzowało się niedorozwojem spowodowanym zacofaniem gospodarczym kraju i niedocenianiem tego kierunku nauki
 kadra nauczycielska kształciła się w 3-letnich liceach pedagogicznych, do których byli przyjmowani absolwenci gimnazjów (wcześnie w seminariach nauczycielskich)

Wprowadzony obowiązek nauki w zakresie szkoły powszechnej nie został w pełni zrealizowany w II RP.

Szkoły prywatne jeżeli realizowały program szkół państwowych i uzyskiwały pozytywną ocenę ze strony kuratorium, otrzymywały na mocy decyzji władz szkolnych prawa szkół publicznych.

Odrębne przepisy normowały sytuację szkolnictwa mniejszości narodowych.
Szkoły mniejszości narodowych dzieliły się na publiczne i prywatne, a wśród publicznych wyróżniamy nauczające w języku ojczystym i dwujęzyczne.
W praktyce pomyślnie rozwijało się szkolnictwo niemieckie i żydowskie

Organizacja szkół wyższych
Podział szkół:
 akademickie – posiadały prawo nadawania stopni naukowych
• państwowe, prywatne
• uniwersytety, politechniki, akademie, szkoły główne
 nieakademickie

Utworzenie szkoły akademickiej wymagało aktu ustawodawczego.
Organizacja szkół akademickich opierała się na zasadzie tzw. autonomii (samorządności), określanej głównie przez ustawy o szkołach akademickich z 1920 r., 1933 r.
Organy władz akademickich:
• ogólne zebranie profesorów
• senat akademicki
• rektor
• rada wydziału
• dziekan
Nadzór nad działalnością szkół wyższych sprawował minister WPiOP

Związki wyznaniowe

Kościół katolicki
Zajmował w II RP uprzywilejowaną pozycje prawna w porównaniu z e związkami wyznaniowymi mniejszości religijnych
 według konstytucji marcowej i kwietniowej – naczelne stanowisko wśród równouprawnionych wyznań
 uznanie jego autonomii, czyli uprawnień do rządzenia się własnymi prawami i regulowaniu jego położenia prawnego ze Stolicą Apostolską

Podstawy prawne
 konkordat zawarty ze Stolicą Apostolską w 1925 r.
 różnorodne przepisy wykonawcze konkretyzujące postanowienia konkordatu

Konkordat
 swoboda wykonywania władzy duchownej i jurysdykcji, administracja sprawami wewnętrznymi, zarząd majątkiem
 potwierdzenie wewnętrznego podziału na obrządku: łaciński, greckokatolicki, ormiański
 możliwość bezpośredniego porozumiewania się ze Stolicą Apostolską przez wiernych i duchowieństwo
 ogłaszanie przez biskupów nakazów i listów pasterskich bez kontroli władz
 duchowni zwolnieni ze służby wojskowej i korzystający ze specjalnej ochrony karnej
 pomoc państwa przy wykonywaniu decyzji władz kościelnych
 kościół mógł posiadać: dobra ruchome i nieruchome, zakłady naukowe i charytatywne, fundację
 otrzymywał od państwa roczne dotacje
 dostosowanie granic prowincji kościelnych i diecezji do granic państwowych
 prezydent miał prawo zgłaszania sprzeciwu wobec kandydatów na stanowiska arcybiskupów i biskupów

Związki wyznaniowe mniejszości religijnych
Konstytucja marcowa i kwietniowa przewidywała regulacje sytuacji prawnej związków wyznaniowych mniejszości religijnych w drodze ustawodawczej, po porozumieniu się z ich prawnymi reprezentantami.
W II RP uregulowano sytuację:
 Żydowskiego związku religijnego (1919)
 Wschodniego kościoła staroobrzędowego ( 1928)
 Muzułmańskiego związku religijnego (1936)
 Kościoła ewangelicko-augsburskiego (1936)
 Polskiego autokefalicznego kościoła prawosławnego (1938)
Liczna grupa związków wyznaniowych działała na mocy przepisów wydanych przez państwa zaborcze.
Związki wyznaniowe mniejszości religijnych:
 swoboda prowadzenia działalności religijnej
 samodzielne zarządzanie swoimi sprawami wewnętrznymi
 możliwość posiadania ruchomości i nieruchomości, zakładów dla celów wyznaniowych, naukowych, charytatywnych
 otrzymywały od państwa dotacje na utrzymanie duchowieństwa

Organizacja i funkcje administracji wyznaniowej
Minister Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego
Na obszarze województwa - wojewoda

Administracja gospodarcza
Rola państwa w gospodarce:
 prowadzenie bezpośredniej działalności gospodarczej (statyzm)
• dokonywanie inwestycji drogowych, kolejowych portowych
• zakładanie i prowadzenie przez państwo przedsiębiorstw wytwórczych
 pośrednie formy oddziaływania na rozwój i stosunki gospodarcze (interwencjonizm)
• różnorodne ingerencje w stosunki własnościowe
• popieranie inwestycji prywatnych
• podział dochodu narodowego
• wpływanie na stosunki miedzy pracującymi i pracodawcami
 kompleksowe przedsięwzięcia
• port w Gdyni
• Centralny Okręg Przemysłowy

Prawo rolne i administracja rolnictwa
Centralne zagadnienie – przebudowa ustroju rolnego

10.07.1919 r. uchwała o zasadach reformy rolnej – została uznana przez Najwyższy Trybunał Administracyjny za niezgodną z konstytucją

Ustawa o reformie rolnej z 28.12.1925 r.
• utrzymywała określone uprzednio maksimum indywidualnego posiadania ziemi – 180 ha.
• wykonanie oparte na systemie parcelacji